Naczynia liturgiczne
Kielich i patena
Kielich (łac. calix) i patena (łac. patane -
misa) należą do najgodniejszych naczyń liturgicznych, w nich bowiem spoczywają
postacie eucharystyczne.
Przez pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa
Komunii św. udzielano wszystkim pod obiema postaciami, dlatego naczynia te
wtedy były znacznie większe niż dzisiaj. Kielich zaopatrzony był w dwa uchwyty
dla podtrzymywania go, zwykle przez diakona. Zanikanie Komunii św. pod obiema
postaciami powodowało zmniejszanie się kielicha i także pateny, do dzisiejszych
rozmiarów.
W różnych epokach kielich przybierał różne
charakterystyczne kształty i misterne ozdoby, co związane były z wyjątkową
czcią, wynikającą z jego przeznaczenia. Duża początkowo patena służyła do
składania na niej chleba przeznaczonego do przeistoczenia i łamania dla
rozdawania go wiernym. W miarę stosowania coraz mniejszych hostii, zmniejszała
się i patena. Obecnie niewiele wystaje one poza obręb czary kielicha.
Coraz częściej mówi się o większej patenie,
by mogła pomieścić hostię celebransa i komunikanty przeznaczone dla wiernych.
To tak zwna paten głęboka.
Symbolika kielicha i pateny związana jest z
ich stosowaniem w liturgii. Według dawnego pontyfikatu patena i kielich
symbolizują nowy grób Pański, ponieważ służą do składania w nich Ciała i Krwi
Chrystusa Eucharystycznego.
Ponadto naczynia te przypominają Wieczernik,
gdzie "Jezus wziął chleb i odmówiwszy błogosławieństwo, połamał go i dał
uczniom, mówiąc: Bierzcie i jedzcie, to jest moje ciało. Następnie wziął
kielich, dzięki czynił, i dał im, mówiąc: Pijcie z niego wszyscy; bo to jest
moja krew, Przymierza, która za wielu będzie wylana na odpuszczenie
grzechów" (Mt 26,26-28; Mk 14,22-25; Łk 22,15-20;1 Kor 11,23-25).
Istnieje także patena przeznaczona do
podstawiania jej pod brodę przyjmującego Komunię przez ministanta. Ministrant
powinien zasadniczo stać po prawej stronie szafarza Komunii - jeśli jednak
Komunia jest udzielana pod dwiema postaciami, winien on stać po lewej stronie
(po drugiej stoi akolita lub szafarz z kielichem Krwi Pańskiej). Patena ta
posiada rączkę do trzymania i winna być oczyszczona z okruchów przez akolitę,
diakona lub prezbitera po zakończeniu rozdawania Komunii. Do praktykowania tego
zachęca Instrukcja o Eucharystii, zatytułowana "Sakrament
Odkupienia": "Należy utrzymać zwyczaj trzmania pateny podczas komunii
wiernych, ażeby zapobiec upadnięciu hostii lub jej fragmentu na ziemię"
(RS 93).
Rurka
Zwana fistula (łac. fistula, calamus) rurka
do spożywania Komunii św. pod postacią wina; niegdyś bardzo często używana.
Teraz raczej tylko w okolicznościach, gdy ktoś nie może np. ze względu na
chorobę; przyjmować Komunii pod postacią chleba i pić wina z kielicha (OWMR 245).
Do spożywania w ten sposób postaci eucharystycznych stosuje się także czasem
łyżeczkę łac. cochlear).
Puszka (cyborium)
Puszka należy do naczyń liturgicznych
związanych bezpośrednio z Eucharystią. Służy ona do przechowywania komunikantów
konsekrowanych, a także przy udzielaniu wiernym komunii św. W historii puszka
miała różne rozmiary i różne kształty. W okresie baroku przybrała kształt
zamykanego pucharu. W tej formie używana jest do dnia dzisiejszego.
Na puszkę nakłada się sukienkę potocznie
zwaną welonem, jako znak czci dla Najświętszego Sakramentu. Sukienka ta
obowiązuje od 1614 roku, przepisanana przez Rytuał Rzymski. Często sukienka
jest misternie haftowana.
Istnieje także przedmiot liturgiczny, zwany pyxis - jest to mała puszka do
przechowywania komunikantów w bursie.
Monstrancja
(z łac. monstrare - pokazywać) - naczynie
liturgiczne służące do ukazywania Ciała Pańskiego wiernym, w celu Jego
adoracji, a także błogosławienia Nim. Swoją formę zawdzięcza relikwiarzom, stąd
najstarsze monstrancje, które powstały w średniowieczu (kiedy w 1264 r.
ustanowiono uroczystość Bożego Ciała), mają kształt wieżyczek lub gotyckich
kościołów.
Późniejsze, barokowe monstrancje przypominają
słońce otoczone promieniami, czasem krzyż, krzew róży lub serce. Te typy
monstrancji najczęściej występują w naszych kościołach. Zabytkowe monstrancje
bywają niekiedy bardzo duże, przekraczając wysokość 1 m. Najstarsza polska jest
monstrancja ufundowana przez Władyslawa Jagiełłę, dla konwentu karmelitów w
Poznaniu (znajduje się w kościele Bożego Ciała).
Kustodia
Kustodia (łac. custodiere - ochraniać,
ukrywać, strzec) jest to naczynienie liturgiczne, wykonane z metalu, w formie
puszki z nóżką; pozłacane od środka. Posiada ono małe "drzwiczki",
przez które wkłąda się lub wyjmuje Najświętszy Sakrament. Kustodia służy do
przechowywania Najświętszego Sakramentu w postaci chleba w tabernakulum. Z
niego wyjmuje się kustodię przed umieszczeniem Chleba w monstrancji. Gdy brak
monstrancji, kustodia może służyć do wystawiania Najświętszego sakramentu do
publicznej adoracji.
Korporał
Korporał jest to kwadratowe płótno, składane
na 9 części, na którym rozkłada się naczynia liturgiczne (tj. kielich, patena,
monstrancja).
Pierwotnie miał on wymiary 50 x 50 cm, dziś
zaś dopuszczane są różne jego wymiary. Według niektórych komentatorów korporał
symbolizuje całun, w którym Ciało Pańskie spoczywało w grobie. Na korporale
znajduje się mały, czerwony krzyżyk.
Puryfikaterz
Puryfikaterz (od łac. puro - czyszczę,
purificatio - obmycie) jest złozonym na trzy części prostokątym ręczniczkiem o
wymiarach ok. 40 cm x 25 cm, którym wyciera się kielich, patenę i puszkę po
wypłukaniu ich wodą (obmycie i wytarcie naczyń liturgicznych nazywamy
puryfikacją).
Ręczniczek
Ręczniczek to zbliżony formą i wielkością do
puryfikaterza kawałek materiału, którym wyciera się ręce kapłana po lavabo
czyli obmyciu, które następuje po obrzędzie przygotowania darów.
Palka
Palka służy do nakrywania kielicha, a czasem
takze pateny z komunikantami. Jest ona wykonana z kwadratowego, lnianego,
podwójnego płótna, pomiędzy które włożony jest usztywniający ją kawałek
kartonu. Zabezpiecza ona kielich przed wpadnięciem do niego nieporządanych
zanieczyszczeń.
Palkę w czasie Eucharystii nakłada się po
przygotowaniu darów (po modlitwie "Błogosławiony jesteś Panie
Boże..."), zdejmuje się przed epiklezą "Uświęć te dary mocą Twojego
Ducha...", a następnie ponownie przykrywa po aklamacji po przeistoczeniu
(np. "Tajemnica wiary!"). Zdejmuje się ją ponownie przy wielkiej
doksologii ("Przez Chrystusa..."), nakłada się po niej - czyni to
diakon asystujący (jeśli jest). Następnie celebrans przed przyjęciem Komunii
ponownie zdejmuje palkę.
Welon
Zasadniczo spośród przedmiotów liturgicznych
rozróżniamy dwa rodzaje welonów:
1) Welon służący jako okrycie diakona lub kapłana niosącego lub
błogosławiącego Lud Boży Najświętszym Sakramentem. Przedmiot ten można też
zaliczyć do szat liturgicznych. Podaje go ministrant i nakłada go diakonowi lub
kapłanowi na ramiona. Ten zapina welon dzięki dwóm sprzączkom przyszytych do
welonu. W welonie znajdują się od strony wewnętrznej małe "rękawki",
w które diakon lub kapłan wkłada dłonie. Chodzi o to, by w czasie niesienia
Najświętszego Sakramentu nie dotykać bezspośrednio monstrancji. Welon po
zdjęciu go przez kapłana winien być starannie złożony i położony w godnym
miejscu.
2) Welon kielichowy - w formie
prostokątnej lub kwadratowej chusty, nieraz bardzo zdobionej, nakrywającej
kielich w czasie Mszy św. od procesji wejścia do przygotowania darów, oraz po
puryfikacji do końca Eucharystii. Jego kolor zawsze odpowiada kolorowi szat
liturgicznych kapłana, a czasem jest wykonany z tego samego materiału co
używany ornat.
Bursa
Jest to kwadratowy, ozdobiony pojemnik w
kształcie kartonowej torebki, w której prezbiter, diakon lub akolita zanosi
Komunię do chorych. Jest on zawieszony na jego szyi; w miarę możliwości bursa
winna być podtrzymywana przy piersi (tak jak na przedstawieniu św.
Tarsycjusza). Bursa winna być widoczna dla przechodzących obok szafarza, by
mogli oni oddać cześć niesionemu Ciału Pańskiemu. Niosący Komunię św. nie
powinien rozmawiać w czasie drogi, ale trwać w modlitewnym skupieniu.
Konsekrowane hostie są chowane do cyborium (lub pyxis), ten zaś owijany
korporałem, a całość umieszczana w bursie.
Ampułki
Ampułki to dwa pojemniki wykonane ze szkła
lub innego materiału, zawierające wino i wodę, którymi podczas przygotowania
darów ofiarnych (offertorium) zostanie napełniony kielich. Ampułki mogą być
wykonane z metalu, jednak należy je wówczas oznaczyć literami A - (aqua) woda i
V (vinum) wino, celem odróżnienia zawartości.
Ministrant podaje zawsze celebransowi (lub
diakonowi) najpierw ampułkę z winem, potem zaś tę zawierającą wodę. Ampułki
stawia się zawsze na tacce, służącej również podczas lavabo (obrzędu obmycia
rąk kapłana). Ampułka z wodą służy również podczas puryfikacji po Komunii. Do
lavabo, zwłaszcza podczas bardziej uroczystych celebracji, można używać
specjalnych naczyń, tzw. lawaterza.
Lawaterz
Lawaterz - jest to metalowy dzbanek z wodą
wraz z misą i płuciennym ręcznikiem, służącymi w czasie Eucharystii do obrzędu
"lavabo": obmycia rąk podczas ofiarowania darów. Lavabo stosowane
jest: przed Mszą św., w zakrystii (we Mszy sprawowanej z biskupem), po
przygotowaniu darów, po Komunii (biskup).
Waskulum
Wasculum (od łac. vasculum - dosł. 'małe
naczynko') metalowe lub szklane naczyńko z wodą, stojące zazwyczaj obok
tabernakulum. Kapłan po skończonym komunikowaniu dokonuje tam tzw. ablucji
palców; oczyszczenia ich z drobnych okruszków hostii św., które - jako złożone
tylko z wody i mąki, rozpuszczają się w znajdującej się tam wodzie.
Trybularz
Trybularz - popularnie zwany kadzidłem. Jest
to sprzęt liturgiczny służący do okadzania. Składa się z pojemnika w kształceie
miski, w której spoczywają rozpalone węgielki trybularzowe. Część ta połączona
jest za pomocą trzech lub czterech łańcuszków z nakrywką, którą regulowane jest
wydostawanie się aromatycznego dymu (podnosząc ja do góry umożliwiamy obfitsze
wydostwanie się dymu). Z kolei nakrywka łączy się z rączką, dzięki której
kadzidło można trzymać i nim operować. Kadzidło trzyma w lewej ręce ministrant
kadzidła (turyferariusz), idący po prawej stronie ministranta trzymającego
łódkę (naviculariusza). Okadzenia winne być wykonywane lewą ręką, zaś samo
otwarcie nakrywki kadzidła należy regulować ruchami kciuka (góra-dół).
Trybularz służy najczęściej do okadzania
Najświętszego Sakramentu podczas rozmaitych nabożeństw czy adoracji. Kadzidło
może być także używane podczas uroczystej celebracji Eucharystii. Okadza się
wówczas: krzyż, ołtarz, dary ofiarne, celebransa i koncelebransów, lud, paschał
(jeśli jest), a także relikwie świętych. Zasady dotyczące sposobu i liczby
okadzeń można znaleźć w OWMR.
Łódka (navicula)
Łódka (łac. navicula)- nieodłączny element
trybularza. Jest to metalowe naczynie liturgiczne najczęściej w kształcie łodzi
(stąd nazwa). Służy do przechowywania ziaren mirry, którą zasypuje się
rozpalone węgielki w trybularzu. W łódce znajduje się także łyżeczka, którą
prezbiter lub diakon przenosi mirrę do kadzidła. Łódkę w lewej dłoni trzyma
ministrant (tzw. naviculariusz) idący po lewej stronie ministranta kadzidła
(turyferariusz). Druga dłoń winna spoczywać na piersi.
Kropidło i kociołek
Kropidło - jest to sprzęt liturgiczny używany
podczas obrzędu aspersji (oczyszczenia). Poprzez pokropienie wodą święconą w
tym zastępującym akt pokuty obrzędzie, wierni wspominając swój własny chrzest
poddają się duchowemu oczyszczeniu. W Piśmie Świętym czytamy: "Pokropisz
hizopem Panie, pokropisz aż nad śnieg wybieleję". Kropidło stosujemy także
przy udzielaniu sakramentaliów: poświęceniu różańców, medalików itp. Kropidło
jest używane także przy wizytach kolędowych; gdy skrapiamy wodą święconą nasze
mieszkania, prosząc o błogosławieństwo dla nas przez cały rok. Kropidło może
być metalowe lub sporządzone z trzciny.
Kociołek - zazwyczaj metalowe i ozdobne
naczynie przypominające wiaderko z rączką, służące do przenoszenia wody
święconej podczas obrzędu aspersji.